هر کالایی حامل خدمات و خاصیتی است که مصرف‌کننده به آن نیاز دارد و برای دریافت آن حاضر است مبلغی بپردازد. هرچه این خدمات و خاصیتی که در کالا وجود دارد با کیفیت‌تر باشد ارزش آن بیشتر است. علاوه بر این هرچه که کالا کمیاب‌تر باشد نیز ارزش بیشتری خواهد داشت.
برق در واقع کالایی است که با توجه به استاندارد‌هایی تولید می‌شود و این استاندارد‌ها کیفیت آن را مشخص می‌کند. علاوه براین برخی کالا‌ها در زمان مشخص و فصل خاص مصرف می‌شود و به همین دلیل نقش زمان در ارزش آن بسیار زیاد است.
در ایران از حدود سه سال پیش برنامه‌ریزی برای تشکیل بازار برق آغاز شده و در حال حاضر به صورت یک بازار محدود در حال کار است.
برای تبدیل برق به یک کالا باید شکل گیری بازار برق در کشور تسهیل شود. تبدیل برق به یک کالا با ایجاد شرایطی که تولید و مصرف برق بر اساس نیازهای اقتصادی انجام شود قابل تصور است. در ایران با کاهش نقش دولت در تولید و مصرف این هدف قابل دسترسی است.
ایجاد شرایطی که تولیدکنندگان غیردولتی از طریق بازار، برق خود را بفروشند و مصرف‌کنندگان عمده نیز از این بازار برق مورد نیاز خود را خریداری کنند، برای کامل شدن این طرح لازم است.
یعنی باید بخش تولید و شبکه‌های توزیع محلی برق به مشترکان، خصوصی باشد. البته شبکه‌های اصلی و فشار‌قوی برق قابل خصوصی‌سازی نیست ولی با خصوصی شدن بخش تولید و عرضه می‌توان به رونق یک بازار امیدوار بود.
در واقع اگر هدف تشکیل یک بازار برق مبتنی بر عرضه و تقاضا با حداکثر بهره‌برداری از منابع اقتصادی کشور برای ایجاد ارزش افزوده بیشتر است باید شرایط مناسب برای توسعه بازار فراهم شود. شرایط مناسب برای یک بازار برق، افزایش سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و رشد عرضه و تقاضای واقعی در این بازار است. در صورت وجود چنین شرایطی است که بورس یا بازار برق در کشور فعال می‌شود.
شفاف‌سازی یارانه‌ها
شفاف‌سازی هزینه‌ها و درآمدها در بخش تولید و مصرف برق یک رویکرد اصلی برای ایجاد بازار برق است. در حال حاضر بازار برق ایران در دو سوی تولید و مصرف با حجم بزرگ و عظیم دولت در حال کار است. در این بازار تعرفه‌ها از سوی دولت تعیین می‌شود و یارانه پرداخت می‌شود. اینکه هدف از پرداخت یارانه‌ها چیست ناشی از سیاست‌هایی است که دولت‌ها مشخص و پیگیری می‌کنند.
فارغ از سیاست‌هایی که دولت‌ها پیش می‌گیرند باید شرایطی ایجاد شود که هزینه‌ها، درآمدها و سود در بخش برق شفاف باشد. دولت نظارت کند که سیاست‌های یارانه‌ای به رانت تبدیل نشده و آثار واقعی و مؤثری بر بخش‌هایی که یارانه برای تقویت آن‌‌ها پرداخت می‌شود داشته باشد.
در بودجه سال 86 با تصویب نمایندگان مجلس شفاف‌سازی پرداخت‌ها و هزینه‌ها در بخش برق هدف گرفته شده است ولی هنوز اجرای آن به نحو مؤثری نشانه‌های خود را در بخش برق نشان نداده است.
مهندس مسعود حجت مدیرعامل شرکت مدیریت شبکه برق ایران در این زمینه تاکید می‌کند هنوز در حال ایجاد مقدمات شفاف سازی در بخش برق هستیم. وی خاطر نشان ساخت: این روند به زمان نیاز دارد و هنوز به شرایطی نرسیده‌ایم که این سیاست را فراگیر و سراسری اجرا کنیم.
بازار متمرکز
به اعتقاد حجت در حال حاضر بازار برق یک بازار متمرکز است و تشکیل بورس برق در مرحله بعدی است.
اقدامات اولیه تشکیل بورس برق از جمله تدوین اساسنامه این بورس، انجام شده است.تهیه اساسنامه، صدور مجوزهای قانونی انجام شده و در حال پیگیری است.
در واقع بازار هم اکنون بصورت آزمایشی در حال کار است تا مشکلات سخت افزاری و نرم افزاری آن برطرف شود.
یک ضرورت راه اندازی بورس برق به منظور تحقق اهداف اصل 44 قانون اساسی صورت می‌گیرد. از سال‌های قبل، مقدمات خصوصی‌سازی صنعت برق انجام شده که مهمترین قدم در راه خصوصی‌سازی، مستقل شدن بخش تولید، توزیع و انتقال است.
او می‌گوید، امروز در بازار متمرکز تولید کنندگان برق را در مناقصه به خریداران می‌فروشند. در این داد‌‌و‌ستد هنوز دولت واسطه است و تلاش ما این است که این حضور کاهش یابد. به گفته وی این امر به این سو حرکت می‌کند تا زمانی‌که عرضه کننده و مصرف کننده بطور مستقیم به دادو ستد برق بپردازند و دولت در واقع تنها بر این بازار نظارت کند. با رسیدن به این شرایط در واقع بورس برق به معنای واقعی و امروزی آن تشکیل خواهد شد.
وی در این زمینه که بخش خصوصی تا چه حد در دو سوی این بازار نقش دارد را محدود ارزیابی می‌کند و سه نیروگاه خصوصی برق را تنها تولید کنندگان در بازار می‌داند. وی همچنین رقابت میان تولید کنندگان برق از انرژی های فسیلی و نیروگاه‌های آبی را نیز یک روند خوب توصیف می کند.
حجت در این مورد که این بازار تا چه حد در تولید اقتصادی و بهینه برق و کاهش هزینه‌ها مؤثر بوده می‌گوید: در این بازار در حال حاضر تنها زمان مهم است و هنوز بازار آثار خود را در تولید بهینه نداشته است. در واقع این بازار شرایطی ایجاد کرده که برق باید در موعد مقرر تحویل مدیریت شبکه شود. این زمان‌بندی موجب شده تا تولید کنندگان به تلاش بیشتری برای تامین برق در موعد مقرر اقدام کنند.
این به معنای آن است که تعمیر و نگهداری در بخش نیروگاهی وارد مرحله رقابتی شده است. مدیران نیروگاهی باید به نحوی برنامه‌ریزی کنند تا تولید خود را در موعد مقرر به ما تحویل دهند و این رقابتی است که ایجاد شده است.بنابر آنچه که مسئولان بازار برق می‌گویند در واقع در این بازار برق از تولید کننده برای زمان معینی خریداری می‌شود و در صورت تغییر اوضاع جوی و سردی و یا گرمی هوا تقاضا کاهش و یا افزایش می‌یابد.
مصرف برق رابطه مستقیمی دارد با میزان دمای هوا هر میزان که دمای هوا کاهش یابد و هوا سردتر شود مصرف برق کاهش می‌یابد و این موجب می‌شود که مصرف برق در زمان تحویل به متقاضی کاهش یابد. در چنین شرایطی عرضه کننده هزینه‌های آمادگی برای عرضه برق را از خریدار دریافت می‌کند و هزینه‌های تولید برق به وی پرداخت نمی‌شود.
به گفته مسعود حجت اگر تولید کننده در زمان عرضه آماده تولید و تحویل برق نباشد هزینه‌ای بابت آمادگی به وی پرداخت نمی‌شود. این مسئله که تولید کننده آماده تولید است توسط مدیریت شبکه برق بررسی می‌شود. در واقع تولید کننده و مصرف کننده باید با توجه به پیش‌بینی‌هایی که از بازار و دمای هوا دارند خود را برای مبادله برق در موعد مقرر آماده کند.
این بازار به یک ساختار قوی برای پیش‌بینی وضع هوا نیاز دارد و در عین حال به شناخت از این بازار و پیش‌بینی از زمان وارد شدن مصرف کنندگان و یا تولید کنندگان جدید به بازار برق.
بخش خصوصی در بازار برق
بخش خصوصی در بازار برق ایران هنوز نوپاست. به گفته مسعود حجت در حال حاضر سه تولیدکننده دارای نیروگاه‌های خصوصی در بازار برق می‌فروشند.
از برنامه 5 ساله سوم توسعه اقتصادی کشور، سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در تولید برق، مدیریت و احداث نیروگاه در کشور تشویق شد ولی با وجود تصویب نمایندگان در مجلس به دلیل فقدان شرایط، سرمایه گذاری در این بخش به کندی انجام شد.
سرمایه گذاری بصورت خصوصی کامل و یا محدود با تاخیر در کشور رواج یافت و یک دلیل عمده آن تضمین‌هایی بود که بخش خصوصی مطالبه می‌کرد.
بخش خصوصی خواستار آن بود که هم اصل و هم سود سرمایه وی تضمین شود و این پس از 8 سال به راه‌اندازی سه نیرو گاه منجر شده است. حضور وسیع و گسترده دولت در بخش برق و نبود شفافیت در این بازار یک دلیل عمده بی علاقگی بخش خصوصی به وارد شدن به این بازار است.
با توجه به این مسئله ضرورت تسریع در اجرای مصوبه مجلس در بودجه سال جاری برای شفاف سازی پرداخت یارانه در صنعت برق و واگذاری نیروگاه‌های دولتی به بخش خصوصی ضروری است.
تا زمانی‌که سهم دولت در بخش تولید و عرضه کاهش نیابد نمی‌توان امیدوار بود که صنعت برق در ایران به یک بازار زنده و فعال مجهز شود. سیاست‌های اصل 44 قانون اساسی که در اقتصاد کشور عملیاتی شده است با چنین هدفی در حال اجرا است.
گشوده شدن بازار صنایع بزرگ با کاهش سهم بخش دولتی در آن می‌تواند به حضور بخش خصوصی کمک کند و این یک گام اساسی است که دولت باید به شدت به اجرای آن همت کند.
